Шубҳасиз, кўплаб ОАВнинг эътибор марказида 29 сентябрдан 2 октябрга қадар ўтказилган “Ипак йўли дурдонаси” XV Тошкент халқаро кинофестивали бўлди. Тадбирнинг очилиш маросими юқори кайфиятда ўтди, десак асло муболаға бўлмайди.
Қизил йўлак ташкил қилиниб, таниқли санъаткорлар, хорижлик юлдузлар ва фестиваль иштирокчилари кинога алоқаси бўлган ва бўлмаган кўплаб ижодкорлар ушбу йўлак бўйлаб ҳаракатланишди. Бундан ташқари, фестиваль давомида Ҳассан Назер, Эмир Кустурица, Фредерик Дифенталь, Сами Насери “Оскар” мукофоти совриндори Кевин Спейси, Фарҳод Маҳмудов каби машҳур киноижодкорлар иштирокида ижодий учрашувлар ташкил қилинди.
Кинофестиваль очилишидан сўнг Алишер Навоий номидаги Киночилар уйида миллий фильмлар танлови ғолиблари турли номинациялар бўйича тақдирланишди. Жумладан, Ҳошим Арслонов “101 рейс” фильмидаги роли учун “Энг яхши эркак роли” номинацияси билан тақдирланди. Бундан ташқари, “Энг яхши аёл роли” учун Раъно Шодиева “Аёл қисмати” фильмидаги роли учун, “Энг яхши режиссёр” Али Ҳамроев “Самарқандда қовун таровати” фильми учун тақдирланди. Зулфиқор Мусоқовнинг “Ҳайрат”, Ҳасан Алижоновнинг “Ҳаёт афсунлари”, Музаффар Эркиновнинг “Абдулла Орипов” фильмлари ҳакамлар ҳайъатининг махсус мукофотига лойиқ кўрилди. “Энг яхши фильм” номинацияси эса Қамара Камалованинг “Ким деяй сени” фильмига топширилди. Номинацияларни топшириш юқори кайфиятда, маҳоратли бошловчилар иштирокида олиб борилди. Миллий рақслар ва Туркия эстрадаси юлдузи Айла Челикнинг қўшиқлари ҳам юқори кайфиятни таъминлади.
Якунланган кинофестиваль ҳақида ҳар ким ҳар хил фикрлар билдирмоқда. Бевосита тадбирда қатнашган инсон сифатида тадбирнинг камчиликлари ва ютуқларига тўхталиб ўтсак. Кинофестиваль ташкил қилинишидан мақсад – ўзбек киносининг жаҳон миқёсидаги мавқеини ошириш ва ривожига ҳисса қўшишдан иборат бўлса, шов-шув ва ҳашаматлар билан ташкил қилинган қизил йўлак ўзбек киноси ривожига қай даражада ҳисса қўша олади? Айниқса, қизил йўлакдан ўтаётган киноижодкорларга қараганда блогерларга эътибор кўпроқ бўлса ва савиясиз сериал фильмларда роль ижро этган ижодкорлар ҳам бу йўлакдан мардонавор ҳаракатланса.
Бундан ташқари, кинога умуман алоқаси бўлмаган ва катта маблағлар эвазига таклиф қилинган хорижлик эстрада юлдузлари, ташрифининг кино ривожига қандай алоқаси бор? Айниқса улар нокамтарона либосда ёши улуғ халқ артистларини олдида қўшиқ куйлаётган бўлса. Юқорида айтиб ўтганимиздек, ушбу қўшиқлар юқори кайфиятни таъминлаш учун керак албатта, бироқ кинозалда ўтириб шуни англадикки, миллий рақсларимизнинг жўшқин ҳарорати хорижлик киноижодкорларни хушнуд қила олгани уларнинг юз қиёфаси, хатти-ҳаракатларидан маълум бўлди. Қолаверса, улар ўзларининг ижтимоий тармоқларига жойлаган пост ва ҳикоялари орқали ҳам буни тасдиқлашди.
Қизил йўлак ташкил қилинганида ва очилиш маросими бўлиб ўтаётганида зал иштирокчилар билан тўлиб тошиши, фильмлар намойишига келганда эса уларнинг сони сезиларли даражада камайиши ҳам сўзимиз исботи бўла олади. Фестиваль давомида намойиш қилинган кулолчилик буюмлари, миллийлик муҳити уфуриб турган сўрилар устида ёзилган дастурхон хорижлик меҳмонларда қизиқиш уйғотгандек туйилди.
Албатта харажатсиз ҳаракат нолга тенг. Икки уч йил давомида бутун дунё киноижодкорларнинг диққатини ўзимизга қарата олмаймиз. Бунинг учун хорижий кинофестивалларда муносиб иштирокни таъминлашимиз, таъминлаш учун эса фильмларимиз орқали ўз имзоимизга эга бўлишимиз зарур. Яхши фильм эса албатта маблағга бориб тақалади. Бу менинг журналист сифатида шахсий фикрим. Ушбу кино байрами ўзбек киноси имижига ўзининг ижобий таъсирини ўтказа олади, деган умиддамиз. Фестиваль ҳақидаги, қолаверса, ўзбек киносидаги бизни қизиқтирган айрим саволларга киноижодкорларнинг ўзидан жавоб олдик.
Акбар БЕКТУРДИЕВ, кинорежиссёр:
– “Ўзбек қизи” фильми томошабинлар томонидан илиқ кутиб олинган муваффақиятли фильм дейиш мумкин. Фильмнинг номинациялар орасида йўқлигини қандай изоҳлайсиз? – Фестивалда миллий кинофильмлар ҳамда Марказий Осиё кинофильмлари блоги асосида фильмлар намойиш қилинди. “Ўзбек қизи” фильми Марказий Осиё кинофильмлари блогида намойиш қилиниши режалаштирилганидан сўнг миллий кинофильмлар блогидан Марказий Осиё кинофильмлари танловига ўтказилган. Очилиш кунидаги миллий фильмлар тақдимотидан эса норозиман. Нафақат мен, кўплаб ҳамкасбларим ҳакамлар ҳайъати аъзоларидан, берилган айрим номинациялардан норози. Ўзини ҳурмат қилган ижодкорлар очилиш маросимини мамнун кайфиятда тарк этмади. Тан олиш керак энг яхши режиссёр, энг яхши фильм номинациясига арзигуликлари кўп эди. Ҳатто ноҳақликларни кўриб фильмим Марказий Осиё кинофильмлари блогидан ҳам олиб ташланишини сўрадим ва Самарқандда бўлиб ўтиши кутилган ёпилиш маросимига ҳам бормадим. Ваҳоланки, мени фильмим миллий кинофильмлар танловида эмас Марказий Осиё фильмлари танловида қатнашаётган эди. Агар кейинги фестивалларда ҳам шу ҳолатлар, ноҳақликлар давом этадиган бўлса кейинги фестивалларда ҳам қатнашмоқчи эмасман. – Сизнингча ҳакамлар ҳайъати аъзолигига кимларни сайлаш керак? – Ўз манфаатини ўйламайдиган, номзод фильмларнинг бирортасига ҳам алоқаси бўлмаган киноижодкорларни сайлаш керак! Ҳамма ҳакамлар ҳам бир хил эмас албатта. Аъзолар орасида бўлган айрим инсонларнинг ҳақиқатдан йироқ бўлган ҳакамликка, турли “ўйинларга” чидолмадим деганларни ҳам эшитдик. – Ушбу кинофестиваль ўзбек киноси ривожига қай даражада ҳисса қўша олади? – Агар мана шундай ўйинлар ва ноҳақликлар билан ўтадиган бўлса, бундай фестиваллар ўзбек киноси ривожига ҳеч қандай ҳисса қўша олмайди. Агар Президентимиз айтганидек, киноларимиз жаҳон миқёсига чиқишини хоҳласак, фестивалга сарфланаётган маблағлар ўрнига чет эллик актёрлар, киноижодкорлар билан ҳамкорликда фильмлар яратишимиз керак. Хорижлик драматурглар келиб бирга киносценарийлар ёзишсин. Улардан ўрганадиган жиҳатларни ўрганайлик. Яна ҳамма нарса бюджетга бориб тақалади. Маблағ етарли бўлса фильм ҳам муваффақиятли чиқади. Хорижлик истеъдодли актёрни жалб қилишим учун маблағ ажратишмайди ва оддийроқ актёрни ўйнатишга мажбур бўламан. Бироқ, бундан бир неча баробар катта маблағлар эвазига фестиваль учун актёрларни таклиф қилишяпти. 20 йил олдин премьера қилинган “Такси” фильми актёрлари қандай қилиб бизнинг кинофестиваль юзи бўлиши мумкин. Агар маблағ етарли бўлса биз бемалол четга чиқа оламиз. Мен фестиваль керак эмас демайман, шунчаки бундай форматдаги фестиваль маблағ ажратишга арзимайди. Суратга олиш ишлари бошланган бир неча фильмларнинг иш жараёни, маблағларнинг фестивалга йўналтирилиши сабабли тўхтаб қолмоқда. Яна бир неча фильмлар маблағ йўқлиги сабабли суратга олиш ишлари бошланишини кутиб турибди. Биргина фильм суратга олиш ишларида режиссёр, операторлар, рассом, грим устаси, костюмерлар, техник жамоа каби олтмиш-етмишга яқин ходимлар банд бўлади. Санкт-Петербургда бўлиб ўтган кинофестивалда ҳам “Ўзбек қизи” фильми билан иштирок этдик ва “Энг яхши аёл актриса” номинациясини қўлга киритдик. Айтмоқчи бўлганим шуки, фестивалнинг ортиқча дабдабабозликсиз, камтарона ўтгани мени қувонтирди. – Намойиш қилинган хорижий фильмларнинг аксарияти олдин премьера қилинган. Сизнинг бунга, умуман намойиш қилинган фильмларга бўлган муносабатингиз қандай? – Кинофестивалнинг очилиш маросимида намойиш қилинган Франциянинг “Қулаш анатомияси” номли фильми аслида бир жинслиликни тарғиб қилувчи фильм ҳисобланади ва шу форматдаги фестивалларда иштирок этган. Субтитрларда айрим жойлари ўзгартирилган. Юқорида айтганимдек ҳакамлар ҳайъати, фильмларни танлаётган масъуллар қаерга қарашяпти, буниси менга қоронғу. – Ташкил қилинган ижодий учрашувлар, мастер-классларга қандай муносабатдасиз? – Менимча мастер-класслар ташкил қилингани яхши. Бунга қаршилигим йўқ, фақат арзирли одамлар билан бўлса.
Агар мақсад ўзбек киносини ривожлантириш бўлса катта маблағлар эвазига таниқли инсонларни эмас, кичик маблағ эвазига истеъдодли киноижодкорларни фестивалдан ташқари ҳам таклиф қилсак бўлади. Эронлик кинорежиссёр Мажид Мажидийнинг ташрифи ҳақидаги хабарлар қулоғимга чалингандек бўлди, аммо, у ташриф буюрмади. Шу каби истеъдодли режиссёрларнинг маҳорат дарслари вақти келса ўзимга ҳам керак. Юсуф Розиқов, Ёлқин Тўйчиев, Аюб Шаҳобиддинов каби режиссёрларимизни ҳам мен ҳеч қайси хорижлик ижодкордан кам жойи йўқ, деб ўйлайман. Юсуф Розиқов маҳорат дарси ўтаётганини эшитсам, бориб иштирок этишга ҳаракат қиламан.
кинорежиссёр, сценарист:
– Бўлиб ўтган кинофестиваль ҳақида қандай фикрдасиз?
– Аввало 65 йиллик тарихга эга кинофестивалнинг тиклангани одамни қувонтиради. Бу йилги кинофестиваль халқимизнинг байрамига айланди ва ўтган йилги кинофестивалларга қараганда қамрови анчагина катта бўлди. “Кино 5 кунда” лойиҳаси, хорижий ва қисқа метражли фильмлар фестивали яна бир поғона ўсганимиздан дарак беради.
– Ҳакамлар ҳайъати аъзолариниг қароридан кўп киноижодкорлар норози. Сизнинг ҳам ҳакамлар ҳайъати аъзоларига эътирозингиз борми?
– Албатта, ҳамкасбларимнинг эътирози ҳақли ва мен ҳам уларнинг эътирозига қўшиламан. Кимларгадир ён босиб, кимларнингдир дўстига айланиб қолган инсонларни ҳакам қилиш керак эмас. “Мерос” фильми Россия, Сингапур, Австралия каби дунёнинг 14 та мамлакатида “Йилнинг энг яхши фильми”, “Энг яхши режиссёрлик иши” каби бир неча номинацияларни қўлга киритди. Австралияда ўтказилган “Muslim Film Festival” халқаро кинофестивалида “Энг яхши драматик фильм” номинациясини қўлга киритди. Тошкент кинофестивалида эса… Ўзи ҳакам бўлиб ўзи ўрин олганларга нима дейишни билмайман, тўғриси.
– Фестивалга ажратилаётган маблағ ва хориж эстрада юлдузларининг таклиф қилиниши сизнинг-ча тўғрими?
– Кимлардир ажратилаётган пулларнинг ҳаммаси осмонга кетяпти, дейиши мумкин. Аммо, танганинг иккинчи томони ҳам бор. Бу аввало халқаро дўстона муносабатларни шакллантиради ва уни мустаҳкамлаш учун хизмат қилади. Бундай фестивалларни тинчлик тарғиботчиси деса ҳам бўлади. Балки йиллар ўтиб сарфланаётган пуллар ўзини оқлар, ҳар ҳолда бунда бир икки йил олдин катта гонорарларни талаб қилаётганларнинг айримлари бугун ўз хоҳиши билан фестивалда қатнашмоқчи. Яна бир таклифни илгари сурмоқчиман, кинофестиваль ҳар йили эмас, икки йилда бир бор ўтказилса, изланишга, янги ғояларни ўйлашга ва уларни кинолентага муҳрлашга фурсат кўпроқ бўлар эди.
– Бу йилги кинофестивалнинг ўтган йилги фестиваллардан қандай фарқ қилди? Ўсиш сезиляптими?
Бу йилги фестиваль Марказий Осиё мамлакатларидан қабул қилинган тўлиқ метражли фильмлар танлови ўтказилганлиги билан аввалгиларидан фарқ қилди. Боиси ўтган фестивалларда фақатгина қисқа метражли фильмлар танлови ўтказилар эди. Дунёнинг катта фестивалларида ҳам асосан тўлиқ метражли бадиий фильмлар танлови ўтказилади. Марказий Осиё мамлакатларининг ҳар бири ўз кинофестивалига эга. Ҳозирги кунда кинофестиваль ўтказмаслик қайсидир маънода уят, деса ҳам бўлади. Фестиваль ўзбек киноси ривожига қай даражада ҳисса қўша олаётгани ҳақида бирор нима дея олмайман. Бироқ, фестиваль томошабинда кинога бўлган қизиқиш, ижодкорда эса мотивация уйғотиши керак. Чет элдан келган киноижодкорлар юртимиздаги айрим локацияларни кўриб, яшаш тарзини кўриб, шу ерда фильм суратга олиш нияти пайдо бўлиши мумкин. Албатта ҳар бир фестивалнинг ижобий жиҳатлари бўлади. – Якшанба фильми сюжети ва қўлга киритган мукофотингиз ҳақида нималар дея оласиз? – Фильм сюжети қишлоқда яшайдиган чол ва кампирнинг икки нафар ўғли бўлиб, бири чет элда ишлайди, бири чол ва кампирга яқинроқ бошқа ерга кўчиб чиққан. Кичкина ўғил уйланиши кераклиги учун уйдаги буюмларни янгисига ўзгартирмоқчи бўлади, каттаси эса уйни бузиб бошқатдан қурмоқчи бўлади. Чол ва кампир эса бунга қарши, натижада можаро келиб чиқади. Яъни кексалар эски нарсаларни, ёшлар янги нарсаларни хоҳлайди. Фильм авлодлар ўртасидаги кураш ҳақида ҳикоя қилади, десак ҳам бўлади. Мукофот олганимдан хурсандман албатта. Бу мукофот ўз навбатида янги масъулият юклайди ва бундан-да яхшироқ фильмлар яратишга ундайди.
– Бунгача фильм яна қайси фестивалларда иштирок этган?
– “Якшанба” фильми учун Тошкент кинофестивали иккинчи фестиваль бўлди. Фильмнинг илк халқаро премьераси Хитой Халқ Республикасининг Шанхай шаҳрида ташкил этилган “Шанхай халқаро фестивали”да бўлиб ўтган. Айнан мана шу фестивалнинг олий мукофотларидан бири “Олтин кубок”ни қўлга киритдик. Фестиваль А тоифага кирувчи дунёнинг энг яхши ўнталигидан жой олган фестивалларидан бири ҳисобланади. Бунгача А тоифадаги фестивалларда фақатгина Ёлқин Тўйчиев мукофотни қўлга киритган. Иккинчиси айнан “Якшанба” фильми бўлди.
– Миллий фильмлар танлови ғолибларига берилган айрим номинациялардан кўпчилик ҳамкасбларингиз норози. Сизнинг бу борадаги фикрларингиз қандай?
– Агар кимгадир ёқмаган бўлса ўша инсонларнинг ўзи фестиваль ташкил қилиб, ўзи истаган фильмларига мукофот берсин. Ҳакамлар ҳайъати ўзининг диди, савиясидан келиб чиққан ҳолда фильмларни танлайди. Мен кимнидир айблашдан йироқман.
– Фестивалга яна қандай жиҳатлар керак? Қайси жиҳатлари сизга ортиқчадек туйилди?
– Тўғрисини айтсам, фестивалда тўлиқ иштирок эта олмадим. Чунки ижодий сафарлар билан хорижда эдим. Фақатгина ёпилиш маросимидагина қатнашдим. Самарқандга ташриф буюрган жуда кўп хорижлик киноижодкорлар Самарқандни ёқтириб қолганини таъкидлашди ва ёпилиш маросимининг Самарқандда ўтказилиши тўғри қарор бўлди, менимча. Ортиқча жиҳатлари ҳақида фестивалда тўлиқ иштирок этмаганим боис бирор нима дея олмайман. Ўтган йили бироз камчиликлар кўзга ташлангандек бўлган эди. Фақатгина қисқа метражли фильмлар танлови ўтказилар эди. Бу йил эса тўлиқ метражли фильмлар танлови ҳам ўтказилди. Энди танловга фақатгина Марказий Осиё мамлакатлари фильмларини эмас, Европа, Бутунжаҳон фильмларини ҳам киритиш керак. Юқорида айтганимдек фестиваллар кинога муҳаббатни уйғотиши ва томошабинларни кинотеатрларга қайтишига катта ёрдам бериши мумкин.
Миржалол МАҲКАМОВ
