Коррупция – бу ижтимоий тузумнинг шаклланиши билан дастлабки белгилари пайдо бўлган қадимий ҳодиса. Лотин тилидан таржима қилинган “corrumpere” – мансабдор шахснинг ўзига ишониб топширилган ваколатлари ва ҳуқуқларидан шахсий манфаатлар учун фойдаланишини билдирувчи атама. Жамият тараққиёти жараёнида бу ҳодиса турли вазиятларга ва сиёсий режим турларига мослашиб, ўзгариб, янги шаклларга эга бўлди.
Инсоният тарихида коррупцияни тугатиш йўллари ва ҳуқуқий асослари Ҳиндистонда яратилган. Бундан 2,5 минг йил аввал ёзилган “Артхашастра ёхуд Сиёсат илми” китобида барча боблар ҳалол ва виждонсиз вазирларни найранглар орқали фазилат ва иллатларини аниқлашга бағишланган. “Одоб-ахлоқ қоидалари тўғрисида”ги биринчи бўлимда назорат ёрдамида талон-тарож қилишга қарши курашиш муҳимлиги таъкидланган ҳамда давлат мулкини ўғирлашнинг ўнлаб усуллари санаб ўтилган ва маккор амалдорларнинг ҳийла-найрангларига бутунлай барҳам беришнинг иложи йўқлиги ҳақида башорат қилинган. “Артхашастра”нинг 26-бўлими айнан коррупцияга бағишланган. Бўлимда коррупция “ўзлаштириш” ибораси орқали изоҳланади: “Шоҳнинг шахсий ёки бошқа мулкларига қўл чўзиш ўзлаштиришдир. Бу ҳолатда нархи юқори бўлган буюмларни ўзлаштирганлик учун ўлим жазосини қўллаш, нархи ўртача бўлган буюмларни ўзлаштирганлик учун уларни ундириб олиш, нархи паст бўлган мулкларни ўзлаштирганлик учун уларни қайтариб олиш жазоларини тайинламоқ лозим”. “Артхашастра”да порахўрликнинг қирқта тури тасниф этилади. Коррупциянинг олдини олишга жавобгар мансабдор шахс вақти-вақти билан халқ тўпланадиган жойлар ва бозорларда қуйидагича мурожаат қилиб туриши лозимлиги айтилади: “Бирон-бир бошлиқдан зарар кўрганлар бўлса, шу ҳақда бизга хабар берсинлар”.
Бундан ташқари, коррупция иллатига антик давр файласуфлари ва донишмандлари томонидан ҳам эътибор қаратилган.
Платон бекаму кўст давлат тушунчаси ҳақида фикр юритар экан, ҳокимият хизматчиларини ҳар қандай мулк масаласини ҳал қилиш имкониятидан маҳрум этишни орзу қилган.
Аристотель коррупцияни давлатнинг ўлими, шунингдек, монархиянинг зулмга айланишининг сабабларидан бири сифатида кўрган. “Ҳар қандай давлат тизимида – қонунлар ва бошқа фармойишлар орқали ишни шундай ташкил қилиш керакки, унда мансабдор шахсларни ноқонуний йўл билан бойишига йўл қўймаслик лозим”. Шунингдек, файласуф коррупцияга қарши курашиш усулларидан бири сифатида – бир амалдорга бир нечта лавозимларни беришга йўл қўймасликни таклиф қилади.
«Коррупция» атамасини биринчи бўлиб бугунги кундаги тушунчага яқин маънода ишлатган машҳур италян сиёсатчиси Никколо Макиавелли бўлиб, унга қуйидагича таъриф берган: “Давлат имкониятларидан шахсий манфаатлар учун фойдаланиш”, “мансабдор шахслар томонидан талон-тарож қилиш тизими”. Шунингдек, у коррупцияни дастлаб таниб олиш қийин, аммо даволаш осон, кейин эса таниб олиш осон, лекин даволаш деярли имконсиз бўлган касаллик билан қиёслаган.
Геродот асарида: “Қирол Камбиз, пора олиб адолатсиз ҳукм чиқаргани учун қозини қатл этишни ва терисини шилишни буюрган”. Кейин қирол нопок қозининг ўрнига унинг ўғлини қози қилиб тайинлаб, уни отасининг териси билан ўралган стулга ўтиришга мажбур қилган.
1498 йилда юқоридаги айтиб ўтилган тарихий сюжет фламанд рассоми Герард Давид томонидан Брюгге шаҳридаги суд зали деворига чизилган. Рассомнинг “Камбиз суди” номли ушбу асари қозилар учун ўзига хос тарбия ҳамда қозилар шаънини эслатиб туриш учун хизмат қилган.
Ислом динида ҳам пора ҳаром қилинган, бу борада Қуръони Каримнинг Бақара сураси 188 оятида: “Бир-бирларингизнинг молларингизни ботил йўл билан еманг. Билиб туриб, одамларнинг молларидан бир қисмини гуноҳ ила ейишингиз учун уни ҳокимларга ташламанг” дейилганлиги Муқаддас ислом дини ҳам коррупцияга, порахўрликка қарши эканлигидан далолат беради.
Имом Бухорийнинг муборак ҳадисларда: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бирон ҳукм борасида пора берувчини ҳам, пора олувчини ҳам лаънатлаганлар!”. Яна ул зот айтадилар: “Пора берувчини ҳам, пора олувчини ҳам, иккови орасида юриб порада воситалик қилувчини ҳам Аллоҳ лаънатласин!”.
Таниқли ҳанафий олими ва фақиҳи Зайн ал-обидин (Зайниддин) Ибн Нужайм ал-Мисрий ал-Ҳанафий (1519-1563) раҳимаҳуллоҳнинг мазкур «Пора ва унинг турлари» рисоласида поранинг баёни, унинг турлари, унинг зимдан қозига олиш жоиз бўладиган ёки умуман мумкин бўлмайдиган нарсалар, поранинг ҳалол ва ҳаром бўладиган ҳолатлари тўғрисида сўз юритилади. Шунингдек, пора билан ҳадиянинг орасидаги фарқ ҳақида, пора олганда унинг эгаси ким бўлиши ҳақида, пора олувчиларнинг таъзирини бериб қўйилганда, ошкора ҳаммага маълум қилиниши ҳам айтилган.
Буюк бобокалонимиз Алишер Навоийнинг адолат ҳақидаги қарашлари, унинг асарларида таъсирчан қилиб ёритилган. Ҳазрати Навоий асарларида пора оладиган ҳар қандай қонуншунос жамиятга зарар келтиради, қонун ва адолат устувор бўлган жамиятдагина чин маънода юксак тараққиёт юзага келади деб эътироф этилган.
Шунингдек, Алишер Навоий адолат туйғусини ҳар бир инсон, ҳар қайси халқ ва миллат интилиб яшайдиган олий мезон даражасига кўтарган ҳамда одамзодни ҳаётда адолатни қарор топтиришга, уни асраб-авайлашга чорлаб ўтган.
Ўзбекистонда коррупцияга қарши кураш давом этаётганига қарамай, мазкур иллат давлатнинг барча соҳаларида кенг тарқалганлиги мамлакатимизнинг сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, маданий жабҳаларида амалга оширилаётган ислоҳотларга албатта ўзининг салбий таъсирини кўрсатиб келмоқда.
Ушбу йўналишдаги маълумотлар таҳлили, коррупцияга қарши курашда етказилган зарарни тўлиқ қоплаш, коррупционерларга қарши қаратилган жиноятларга кескин жазо қўллашни кучайтиришни кўрсатмоқда. Шунингдек, бугунги кунда ушбу иллатдан холис бўлиш учун коррупционерлар устидан ўтказилаётган суд жараёнларини оммавий ахборот воситалари орқали очиқ намойиш қилишни йўлга қўйиш, порахўрлар ва коррупционерлар ўтирган қамоқхоналарга мансабдор шахсларни экскурсияга олиб бориш, коррупционер амалдорлар томонидан ўғирланган пулларни “Халқ банки” кассаларига топшириш жараёнини кенг жамоатчиликка кўрсатиш, коррупцияга оид қонунларни бузганлик учун жавобгарликка хукм қилинган шахсларни мансабдорлик лавозимига қўйилмаслик ҳамда шундай шахсларни давлат ва бошқа мукофотларга тавсия қилмаслик зарур.
Шунинг учун ҳар бир фуқаро гўзал ва бетакрор юртимизнинг бугунги ва эртанги куни, ёруғ келажаги учун авваламбор ўзи масъул эканлигини унутмаслиги керак.
Зеро, тарих ўтмиш фани сифатида бугунги кунни тўғри йўналтиришга ва келажакка йўл топишга интилаётганлар учун доимо фойдалидир.
Шуҳрат ТУРДИҚУЛОВ,
Тошкент шаҳар ҳокимлиги Коррупцияга қарши ички назорат бўлими бошлиғи
